وقتی دانش را به یغما می‌بریم!
اگر نویسندگی و پژوهش علمی را یک شغل بدانیم، باید بپذیریم، بهره‌مندی خارج از قوانین بازنشر از حاصل کار نویسندگان و پژوهش‌گران، مصداق دزدی است و یک جرم محسوب می‌شود. به این کار، سرقت علمی و در مواقعی، دزدی یا سرقت ادبی می‌گویند.
مفهوم سرقت علمی چیست؟
سرقت علمی (Plagiarism) واژه‌ای برای توصیف گونه‌ای تخلف و اقدامی غیر اخلاقی در زمینه پژوهش علمی و نگارش متون است. به طور کلی وقتی بدون اشاره به منبع و ماخذ از متن یک اثر علمی یا ادبی استفاده می‌کنیم، مرتکب دزدی علمی شده‌ایم.
جامع‌ترین تعریف سرقت ادبی یا علمی را می‌توان در تعریف کمیته اخلاق نشر دید. بر اساس تعریف این کمیته: «سرقت علمی به استفاده غیرعمدی یا دانسته و یا بی‌ملاحظه از کلمات، ایده‌ها، عبارت‌ها، ادعا یا استنادات دیگران، بدون قدردانی، توضیح و استناد مناسب به اثر، صاحب اثر یا سخنران ایده گفته می‌شود.» برخی از معادل‌های این کلمه عبارتند از:
- دستبرد علمی
- دزدی ادبی
- دزدی ایده
- دزدی کلمات
- محتوا ربایی
- انتحال (عربی)
- پلی‌جیاریسم (انگلیسی)
پیشینه سرقت علمی
نخستین‌بار مفهوم این سرقت در قرن اول میلادی توسط مارتیال شاعر نامدار رومی به خاطر ربوده شدن اشعارش توسط شاعری دیگر به کار رفت. بعدها در سال ۱۶۱۰ میلادی بن جانسون، شاعر و نمایشنامه‌نویس انگلیسی این واژه را در مورد اتهام دزدی ادبی به کار برد و اصطلاح دزدی علمی در سال ۱۶۲۰ میلادی از این واژه مشتق شد.
به چه دلایلی سرقت علمی روی می‌دهد؟
دانش بشری همواره با تکیه بر دانشی که تاکنون بنیان گذاشته شده است، پیشرفت کرده است. هر حرکتی رو به جلو، عموما دانسته یا نادانسته از ذخیره دانش پیشینیان بهره‌مند است. در زمینه پژوهش علمی نیز چنین است.
پژوهش‌های علمی همواره با استناد به کتاب‌ها و مقالات بی‌شمار انجام می‌شود. تا جایی که هرچه تعداد موارد استناد بیشتر باشد، بر اعتبار آن پژوهش علمی افزوده می‌شود. با این‌حال آن‌چه بسیار اهمیت دارد، ذکر دقیق موارد استناد و منابعی است که در پژوهش از آن‌ها استفاده شده است. وقتی ذکر موارد استناد و بهره‌مندی، رعایت نمی‌شود، با پدیده سرقت روبرو هستیم. برخی از دلایل دزدی علمی عبارتند از:
- سودجویی افراد
- اشتیاق به شناخته شدن و شهرت از راهی نادرست
- عدم رعایت موازین اخلاقی در امر پژوهش
- آشنا نبودن با قواعد نگارش علمی
- بی‌دقتی در استناد علمی و درج منابع
- آموزش نادرست نگارش در بخش آموزش عالی
- فشار بی‌رویه به دانشجویان و نویسندگان در تولید مقاله
- ضعف قوانین برای پیش‌گیری از سرقت
- ضعف قوانین برای پی‌گیری این سرقت
- ضعف قوانین در زمینه بازنشر و کپی‌رایت
- عمومیت یافتن تخلف سرقت
- استفاده نادرست از فناوری‌های نو
سرقت عمدی یا غیر عمدی؟
سرقت علمی در بیشتر موارد از روی عمد صورت می‌گیرد؛ اما مواردی هم برای سرقت غیر عمدی وجود دارد. بی‌دقتی در هنگام نگارش مقاله و پژوهش علمی، عجله در هنگام نگارش، ناآشنایی با قواعد نگارش علمی، اتکای بیش از حد به منابع محدود، کپی کردن از آثار بزرگان به دلیل ستایش آن‌ها و آگاه نبودن نسبت به مفهوم و عواقب دزدی علمی، بعضی از مواردی هستند که به دزدی غیر عمدی علمی منجر می‌شوند.
انواع سرقت علمی
همانطور که گفته شد، گاهی آشنا نبودن نویسندگان و محققان جوان با مفهوم دزدی علمی باعث می‌شود که به طور غیرعامدانه مرتکب سرقت شوند. آشنایی با انواع دزدی علمی و ادبی نیز به این افراد کمک می‌کند، دامنه احتمال وقوع این تخلف را کاهش دهند. بعضی از انواع دزدی علمی را با هم مرور می‌کنیم.
دزدی ایده
نوعی دزدی علمی به ظاهر نامحسوس است. در این نوع، از ایده‌های منحصر به فرد اشخاص که ممکن است در قالب نظریه، تفسیر، روش، تکنیک، استراتژی، اصطلاحات جدید، اطلاعات و مانند آن باشد، استفاده می‌کنیم، بدون این که به منبع مورد استفاده اشاره کرده باشیم.
سرقت واژه به واژه
کپی کردن جملات یک اثر علمی و پژوهشی به قلم فردی دیگر را سرت علمی واژه به واژه یا لفظ به لفظ می‌گویند. اگر محتوای تولید شده، حاصل کنار هم گذاشتن جملاتی از متون مختلف باشد، به این نوع دزدی علمی، سرهم‌بندی کردن می‌گویند.
سرقت علمی غیر منسجم
این نوع از سرقت ادبی گونه‌ای نقل بیان است که در آن ساختار جملات متن مورد استفاده را تغییر می‌دهیم، اما ایده‌ها و معنای کلی متن متعلق به نویسنده حقیقی آن است. در واقع باید به یاد داشته باشیم که بدون گوهر خلاقیت و بدون ایده شخصی، استفاده از متون دیگران، بدون ذکر منبع، به هر شکلی که صورت بگیرد، منجر به دزدی علمی می‌شود.
سرقت از منابع غیر آکادمیک
سرقت از هر منبع رسمی و غیر رسمی، مصداق سرقت است. فرقی نمی‌کند، نویسنده آن فردی شناخته شده باشد یا چندان معروف نباشد؛ فرقی ندارد متن مورد نظر در روزنامه، کتاب، مجله، وب‌سایت، وبلاگ یا روزنامه چاپ شده باشد؛ در هر صورت اگر به منبع مورد نظر اشاره نکنید، مرتکب سرقت شده‌اید.
سرقت علمی از خود
یکی دیگر از موارد سرقت علمی ، سرقت از خود (Self-plagiarism) نام دارد. بر مبنای این مفهوم، استفاده از تمام یا بخشی از یک مقاله که قبلا منتشر شده است، بدون ذکر منبع آن، و یا نشر یک مقاله در دو منبع (مجله، وب‌سایت، روزنامه، کتاب و مانند آن) دزدی علمی محسوب می‌شود و کاری مجرمانه است.
چگونه مرتکب سرقت علمی نشویم؟
آگاهی از موارد و مصداق‌های سرقت علمی یکی از مهم‌ترین راه‌های پیش‌گیری از وقوع این تخلف است. یادداشت کردن دقیق جملات متنی که قرار است به آن استناد کنیم، به همراه مشخصات منبع و نویسنده آن، توجه به اصول و آیین نگارش علمی متون و به ویژه پایان‌نامه‌ها در دوران تحصیلات تکمیلی و اختصاص زمان کافی برای پژوهش و نگارش و پرورش ایده‌ها همگی باعث جلوگیری از وقوع این سرقت می‌شوند.
